Język portugalski to nie tylko sposób komunikacji, ale także nośnik bogatej historii i kultury, który przeniknął cztery strony świata. Ponad 250 milionów osób na całym globie posługuje się tym językiem, co czyni go szóstym najczęściej używanym językiem na świecie. Co ciekawe, tylko 5% użytkowników portugalskiego mieszka w samej Portugalii – zdecydowana większość pochodzi z Brazylii, Angoli, Mozambiku oraz innych krajów luzofońskich. Rozmieszczenie języka Camões w krajach niegraniczących ze sobą sprawia, że portugalski nazywany jest „wyspą” wśród języków światowych.
Korzenie języka portugalskiego: od łaciny po wpływy arabskie
Historia języka portugalskiego sięga czasów rzymskiej kolonizacji Półwyspu Iberyjskiego w 218 roku p.n.e., kiedy to wprowadzono łacinę wulgarną jako język administracji i codziennego życia. To właśnie ten prymitywny wariant łaciny dał początek językom romańskim, w tym portugalskiemu. Choć lokalne języki i dialekty, takie jak te używane w Galicji, wpłynęły na kształtowanie się portugalskiego, ich ślady w nowoczesnym portugalskim są minimalne.
Na szczególną uwagę zasługują także wpływy arabskie, które pojawiły się po podboju Półwyspu Iberyjskiego przez Maurów w VIII wieku. Choć arabski nigdy nie zdominował portugalskiego w pełni, pozostawił trwałe ślady w leksyce. Słowa zaczynające się na „al-”, takie jak „álcool” (alkohol) czy „almôndega” (klopsik), do dziś przypominają o tej epoce.
Rozwój języka i jego literacka dojrzałość
Portugalski jako język piśmienny zaczął się rozwijać w XII wieku, po uzyskaniu przez Portugalię niepodległości w 1143 roku. Od XIV wieku język ten zaczął odgrywać istotną rolę w literaturze, stając się środkiem wyrazu dla wybitnych poetów i pisarzy. Z czasem portugalski odróżnił się od galicyjskiego, stając się pełnoprawnym językiem narodowym Portugalii, a później narzędziem szerzenia portugalskiej kultury w trakcie epoki wielkich odkryć geograficznych.
Język w pełnej ekspansji: przyszłość portugalskiego
Obecnie portugalski jest jednym z najszybciej rozwijających się języków europejskich, zaraz po angielskim. UNESCO przewiduje, że język ten ma potencjał, aby stać się jednym z kluczowych języków komunikacji międzynarodowej w nadchodzących dekadach. Brazylia jako największy kraj luzofoński, odgrywa szczególną rolę w popularyzacji portugalskiego, ale dynamicznie rozwijające się społeczności w Angoli czy Mozambiku również przyczyniają się do jego globalnego znaczenia.
Z mojego języka widać morze
Jak zauważył portugalski poeta, „Z mojego języka widać morze” – to piękna metafora, która oddaje wyjątkowy charakter języka portugalskiego. Morze, będące symbolem przestrzeni, podróży i odkrywania, idealnie oddaje historię i ducha języka, który przez wieki kształtował się w kontakcie z różnymi kulturami. Język portugalski, rodzący się na brzegach Atlantyku, stał się narzędziem, dzięki któremu Portugalczycy otwierali światu nowe horyzonty, zarówno w sensie geograficznym, jak i kulturowym.
Jest to język, który niesie w sobie dźwięk fal rozbijających się o klify w Lizbonie, melancholijny śpiew fado oraz echo odkryć geograficznych, które rozsławiły Portugalię na całym globie. Portugalski stał się językiem mostów, przenikając kultury od Brazylii przez Angolę po Timor Wschodni, jednocześnie zachowując swój unikalny charakter. Każdy region wniósł do tego języka coś własnego – nową wymowę, lokalne słownictwo czy specyficzne konstrukcje, tworząc mozaikę dialektów i tradycji.
Morze widziane z języka portugalskiego symbolizuje również przestrzeń mentalną – bogactwo kulturowe, emocje i refleksje, które język ten umożliwia. Portugalskie saudade, trudne do przetłumaczenia na inne języki, jest przykładem głębi i złożoności emocjonalnej zaklętej w tym języku. To unikalne pojęcie, oznaczające tęsknotę pełną nostalgii, pokazuje, jak portugalski wyraża uczucia, które są jednocześnie osobiste i uniwersalne.
Język ten nadal pozostaje w ruchu, niczym fale morskie – rozprzestrzenia się, rozwija i łączy ludzi na różnych kontynentach. W erze globalizacji portugalski zyskuje na znaczeniu jako narzędzie międzynarodowej komunikacji, co potwierdza jego dynamiczny rozwój i rosnąca liczba użytkowników. To język przeszłości i przyszłości, który zachwyca swoją melodyjnością, różnorodnością i zdolnością do budowania mostów międzykulturowych.
„Z mojego języka widać morze” to nie tylko poetycka fraza, ale także zaproszenie do odkrywania świata przez pryzmat języka portugalskiego – pełnego historii, emocji i nadziei na nowe horyzonty.
Specyfika tłumaczenia portugalskiego fado
Tłumaczenie fado – uznawanego za kwintesencję portugalskiej tożsamości narodowej – stanowi wyjątkowe wyzwanie w pracy translatorskiej, ze względu na głęboko zakorzenioną w tym gatunku kulturową i emocjonalną symbolikę. Pieśni fado, charakteryzujące się melodyjnym, nostalgicznie brzmiącym śpiewem, są nieodłącznie związane z tematyką saudade – specyficznego dla kultury portugalskiej pojęcia tęsknoty i melancholii, które trudno w pełni oddać w innym języku.
Jak wskazuje przykład polskiego tłumaczenia pieśni Garras dos Sentidos Agustiny Bessy-Luís, najważniejsze jest nie tylko wierne oddanie treści oryginału, ale również dostosowanie semantyki i struktury utworu do odbiorcy docelowego. W przypadku tego tłumaczenia wprowadzono zmiany w zakresie symboliki kolorów – zieleń, kojarzona w portugalskiej tradycji z destrukcją i śmiercią, została zastąpiona przez „ciernie”, lepiej oddające emocjonalny wydźwięk w kulturze polskiej. Ponadto układ wersów i rymów wymagał adaptacji ze względu na różnice w tradycjach wersyfikacyjnych obu języków, co dodatkowo podkreśla znaczenie współpracy między tłumaczem a artystami wykonującymi te utwory.
Nieodłącznym elementem przekładu artystycznego fado jest jego performatywność. Pieśni te są stworzone do wykonywania na żywo i powinny oddziaływać na emocje słuchaczy poprzez ekspresyjną interpretację. W polskim kontekście, jak pokazują recitale w Teatrze Wybrzeże, istotne okazało się przełożenie emocjonalnej głębi utworów na język, który pozwala odbiorcom poczuć portugalską melancholię, nawet jeśli sama symbolika czy kontekst kulturowy pozostają im obce. Tłumaczenie fado wymaga więc od tłumacza nie tylko znajomości języka, ale także umiejętności przełożenia niuansów kulturowych i emocjonalnych na płaszczyznę uniwersalnie zrozumiałą.
Znaczenie dwujęzyczności w literackiej wymianie kulturowej
Dwujęzyczność nie tylko umożliwia efektywne tłumaczenie tekstów literackich, ale również wzmacnia wymianę kulturową między społecznościami. Przykład brazylijskiej polonistyki, gdzie dzięki pracy tłumaczy takich jak Regina Przybycień czy Eduardo Nadalin promowana jest polska literatura, pokazuje, że dwujęzyczność jest niezastąpiona w budowaniu pomostów międzykulturowych. Dzięki ich pracy dzieła polskich autorów, takich jak Szymborska czy Lem, stały się dostępne dla portugalskojęzycznych czytelników, co nie tylko wzbogaca literaturę obu krajów, ale również wzmacnia więzi kulturowe.
Język portugalski, bogaty w subtelności leksykalne i tonalne, wymaga od tłumacza nie tylko technicznej znajomości języka, ale również intuicyjnego rozumienia kulturowych kontekstów. Osoby dwujęzyczne są w stanie precyzyjnie uchwycić niuanse wynikające z różnic gramatycznych i stylistycznych, a także odpowiednio dostosować przekład do oczekiwań czytelników.
Poezja Szymborskiej w tłumaczeniu na portugalski
Przykładem jest proces tłumaczenia poezji Wisławy Szymborskiej na portugalski. Tłumaczka Regina Przybycień, dzięki swojej dwujęzyczności, mogła skutecznie przenieść specyfikę polskiej poezji, jednocześnie zachowując jej intelektualną głębię i emocjonalną ekspresję. Jej praca nad wierszami Szymborskiej ukazała, jak ważne jest zrozumienie symboliki i konotacji kulturowych, aby stworzyć tłumaczenie, które zachowa zarówno treść, jak i formę oryginału.
Język portugalski, szczególnie w jego brazylijskiej odmianie, charakteryzuje się melodyjnością i rozbudowaną frazeologią, co często komplikuje dosłowne przekłady. Z kolei polski, z jego złożonym systemem przypadków i dużą liczbą czasowników aspektowych, wymaga od tłumacza precyzji w oddawaniu dynamiki zdarzeń.
Zakończenie
Wyzwania związane z tłumaczeniem języka portugalskiego są liczne i skomplikowane. Jednym z głównych problemów jest wieloznaczność części mowy, gdzie słowa mogą pełnić różne funkcje gramatyczne w zależności od kontekstu. Innym wyzwaniem są różnice między językami w strukturze składniowej i gramatyce, a także brak spójnych zasobów językowych. Wszystko to w pewnym stopniu utrudnia przeprowadzenie tłumaczenia. W Biurze Tłumaczeń Langease jesteśmy świadomi tych wyzwań, dlatego też nasi tłumacze przysięgli to osoby z doświadczeniem i pasją.
Bibliografia:
W. T. Miodunka, Bilingwizm polsko-portugalski w Brazylii. Od znajomości polszczyzny do tłumaczenia literatury polskiej na portugalski, „POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE”, nr 1(21), 2018, s. 201-220.
N. Pielacińska, Kilka uwag o tłumaczeniu portugalskiego fado na przykładzie pieśni Garras dos Sentidos, „Studia językoznawcze”, t. 18, 2019, s. 205-218.